lý thái tổ là ai

By Admin 10/09/2023 0
Lý Thái Tổ
李太祖
Hoàng đế nước ta

Tượng Lý Thái Tổ bên trên Hồ Hoàn Kiếm, Hà Nội

Hoàng đế Đại Cồ Việt
Trị vì21 mon 11 năm 1009 –
31 mon 3 năm 1028
(18 năm, 131 ngày)

Bạn đang xem: lý thái tổ là ai

Tiền nhiệmSáng lập triều đại
Lê Long Đĩnh (Nhà Tiền Lê)
Kế nhiệmLý Thái Tông
Thông tin cẩn chung
Sinh8 mon 3, 974
Từ Sơn, Tỉnh Bắc Ninh
Mất31 mon 3, 1028 (54 tuổi)
Điện Long An, Thăng Long
An tángThọ Lăng
Tên thật
Lý Công Uẩn (李公蘊)
Niên hiệu
Thuận Thiên (順天)
Tôn hiệu
Phụng Thiên Chí Lý Ứng Vận Tự Tại Thánh Minh Long Hiện Duệ Văn Anh Vũ Sùng Nhân Quảng Hiếu Thiên Hạ Tỉnh Thái Bình Khâm Minh Quảng Trạch Chương Chiêu Vạn Bang Hiển Ứng Phù Cảm Uy Chấn Phiên Man Duệ Mưu Thần Trợ Thánh Trị Tắc Thiên Đạo Chính ngọc hoàng (奉天至理應運自在聖明龍見睿文英武崇仁廣孝天下太平欽明光宅章昭萬邦顯應符感威震藩蠻睿謀神功聖治則天道政皇帝)
Thụy hiệu
Thần Vũ ngọc hoàng (神武皇帝)
Miếu hiệu
Thái Tổ (太祖)
Triều đạiNhà Lý
Thân phụHiển Khánh vương
Thân mẫuPhạm Thị Ngà
Tôn giáoPhật giáo

Lý Thái Tổ (chữ Hán: 李太祖, 8 mon 3 năm 974 - 31 mon 3 năm 1028) là nhà vua gây dựng đi ra mái ấm Lý (hay thường hay gọi là Hậu Lý nhằm phân biệt với mái ấm Tiền Lý vì thế Lý Nam Đế sáng sủa lập) vô lịch sử dân tộc nước ta, trị vì như thế từ thời điểm năm 1009 cho tới Lúc tạ thế vô năm 1028

Thời lừa lọc trị vì như thế của ông hầu hết nhằm đàn áp những cuộc nổi dậy, vì như thế lòng dân ko phục được mái ấm Lý. Khi lòng dân đang được yên lặng, triều đình TW được gia tăng, ông dời đô kể từ Hoa Lư về Đại La vô năm 1010, thay tên trở thành Thăng Long, khai mạc cho việc cải tiến và phát triển lâu lâu năm trong phòng Lý tồn bên trên 216 năm. Đến thời điểm cuối năm 1225, đầu năm mới 1226, Lý Chiêu Hoàng buộc nhường nhịn ngôi cho tới ông xã Trần Cảnh (1218-1277). Nhà Lý sụp sụp...

Thân thế[sửa | sửa mã nguồn]

Lý Thái Tổ thương hiệu thiệt là Lý Công Uẩn, người châu Cổ Pháp (thuộc Từ Sơn, Bắc Ninh), u là Phạm Thị Ngà, tuy nhiên ko rõ ràng tính danh của phụ thân, chỉ biết ông được truy tôn tước đoạt Hiển Khánh vương vãi sau khoản thời gian Lý Công Uẩn đăng vương. Đại Việt sử lược chép ông với cùng 1 anh trai (sau phong Vũ Uy vương) và một em trai (sau phong Dực Thánh vương). Đại Việt sử ký toàn thư chép ông còn tồn tại một người chú được phong Vũ Đạo vương vãi.[1]

Lên 3 tuổi tác, Công Uẩn được Lý Khánh Văn ở miếu Cổ Pháp (Ứng Tâm tự động, miếu Dặn) nhận nuôi, kể từ nhỏ đang được lanh lợi, tuấn tú không giống thông thường. Năm 6, 7 tuổi tác, Công Uẩn được gửi lịch sự mái ấm sư ở miếu Lục Tổ là Vạn Hạnh, thấy Công Uẩn, sư Lý Vạn Hạnh ngay lập tức khen: Đứa bé xíu này sẽ không cần người thông thường, vững mạnh ắt rất có thể giải nguy cấp tháo gỡ, thực hiện bậc minh mái ấm vô thiên hạ.[2]

Tướng mái ấm Tiền Lê[sửa | sửa mã nguồn]

Lớn lên, Lý Công Uẩn tham gia quân group. Năm 1005, Lê Đại Hành bỏ mạng, những hoàng tử giành giật đoạt ngôi vị. Năm 1006, Lê Long Việt giành được ngôi vua, tức Lê Trung Tông, tuy nhiên chỉ 3 ngày thì bị Lê Long Đĩnh làm thịt nhằm giành ngôi. Các quan tiền kinh khủng hãi quăng quật chạy, chỉ mất Công Uẩn ôm xác vua tuy nhiên khóc. Lê Long Đĩnh ko trị tội mà còn phải khen ngợi ông là kẻ trung nghĩa, kế tiếp trọng dụng, cho tới thực hiện Tứ sương quân Phó Chỉ huy sứ, rồi sau thăng cho tới chức Tả thân thích vệ Điện chi phí Chỉ huy sứ.

Theo Ngọc phả những vua triều Lê ở Hà Nam và tư liệu bên trên những di tích lịch sử ở Cố đô Hoa Lư, Công Uẩn thường niên bám theo Thiền sư Vạn Hạnh vô hầu Lê Đại Hành ở trở thành Hoa Lư. Công Uẩn được vua cho tới ở lại kinh tiếp thu kiến thức quân sự chiến lược, lại gả đàn bà rộng lớn là công chúa Lê Thị Phất Ngân và quánh phong Công Uẩn thực hiện Điện chi phí trợ thủ ở trở thành Hoa Lư, rồi dần dần thăng thăng quan tiến chức Điện chi phí Chỉ huy sứ.[3]

Lên ngôi hoàng đế[sửa | sửa mã nguồn]

Theo Đại Việt sử ký toàn thư, Lúc Lê Long Đĩnh còn bên trên vị, ở mùi hương Diên Uẩn (châu Cổ Pháp) với cây gạo bị sét tiến công, với chữ bên trên ấy. Sư Vạn Hạnh mới nhất bảo Lý Công Uẩn rằng: Mới rồi tôi thấy chữ bùa sấm kỳ kỳ lạ, biết bọn họ Lý hưng thịnh, vớ nổi lên cơ nghiệp. Nay coi vô thiên hạ người bọn họ Lý thật nhiều, tuy nhiên không có ai bởi vì Thân vệ là kẻ nhân kể từ lấy được lòng dân, lại bắt binh quyền vô tay, hàng đầu muôn dân chẳng cần Thân vệ thì còn ai đương nổi nữa. Tôi đang được rộng lớn 70 tuổi tác, ngóng được thư thả hãy bị tiêu diệt, nhằm coi đức hóa của ông ra sao, thực là dòng sản phẩm may ngàn năm với một. Công Uẩn kinh khủng lời nói ấy bị lộ, bảo người anh rước Vạn Hạnh ỉm ở Tiêu Sơn.[4]

Cũng bám theo Toàn thư, với phen Lê Long Đĩnh ăn trái khoáy lê lại thấy hột lý, mới nhất tin cẩn lời nói sấm ngữ, ngầm truy sát người bọn họ Lý, tuy nhiên Công Uẩn vẫn không xẩy ra kinh khủng. Theo An Nam chí lược, năm 1009, Lê Long Đĩnh thất lạc, Thái tử còn bé xíu, nhì người em là Lê Minh Đề và Lê Minh Xưởng giành giật cướp ngôi vua, bị Công Uẩn làm thịt bị tiêu diệt.[5]Chi hậu Đào Cam Mộc dò xét biết Công Uẩn mong muốn nhận ngôi, mới nhất nhân khi vắng tanh phát biểu khích Công Uẩn về sự việc tiếm ngôi. tuy nhiên bị mắng. Cam Mộc thư thả bảo Công Uẩn rằng: Tôi thấy thiên thời nhân sự như vậy mới nhất dám trị ngôn. Nay ông lại mong muốn tố giác tôi thì tôi ko cần là kẻ kinh khủng chết. Công Uẩn nói: Tôi đâu nỡ tố giác ông, chỉ kinh khủng lời nói phát biểu bật mí thì bị tiêu diệt ráo, nên răn ông cơ thôi. Hôm sau Đào Cam Mộc lại thuyết phục Công Uẩn tiếm ngôi, lại bàn với Thái hậu lập Công Uẩn lên thực hiện vua[6].

Tượng đài Lý Thái Tổ bên trên trung tâm TP. Hồ Chí Minh Tỉnh Bắc Ninh.

Trong Đại Việt sử ký chi phí biên, sử gia Ngô Thì Sĩ với nêu đi ra việc dân lừa lọc tháp canh đoán rằng Lý Công Uẩn làm thịt Lê Long Đĩnh nhằm đoạt ngôi:[7]

“

Có người căn vặn Khai Minh vương vãi hung hãn bạo ngược, Lý Thái Tổ vị thế danh vọng ngày 1 cao, vô ngoài đều là tâm phúc, Lý Thái Tổ vô cùng phẫn nộ trước tội ác làm thịt anh cướp ngôi của Khai Minh vương vãi, nhân khi Khai Minh vương vãi mắc bệnh, sai người vô đầu độc làm thịt lên đường rồi ỉm kín việc cơ, nên sử ko được chép. Nếu trái khoáy vì vậy, cũng chính là đạo trời hoặc báo, vì vậy chép phụ vô phía trên nhằm thực hiện răn.

”
— Đại Việt sử ký chi phí biên - Ngô Thì Sĩ

Lý Công Uẩn đăng vương nhà vua ngày 21/11/1009, bịa đặt niên hiệu Thuận Thiên, tức thị "theo ý trời". Ông truy phong phụ thân là Hiển Khánh vương vãi, u là Minh Đức Thái hậu, chú là Vũ Đạo vương vãi, anh ruột là Vũ Uy vương vãi, em ruột là Dực Thánh vương vãi. Ông lập 9 nương nương, con cái trưởng Lý Phật Mã được lập thực hiện Thái tử. Các nam nhi không giống cũng khá được phong vương vãi. Đào Cam Mộc được phong Nghĩa Tín hầu và cưới công chúa Lý Thiềm Hoa, còn những người dân không giống vẫn lưu giữ chức cũ. Một người đàn bà không giống là Lý hướng dẫn Hòa được gả cho tới động mái ấm Giáp Thừa Quý.

Trị vị[sửa | sửa mã nguồn]

Quần thể di tích lịch sử Cố đô Hoa Lư

Hoa Lư vốn liếng là kinh kì của 2 triều đại Đinh và Tiền Lê, là 1 trong địa điểm cố thủ ngẫu nhiên trong những những mỏm núi đá nằm sát rìa phía Đông Nam đồng bởi vì sông Hồng, trấn áp tuyến phố khu đất kể từ đồng bởi vì sông Hồng cho tới những tỉnh phía Nam, cũng chính là chi phí tháp canh của những tỉnh phía Nam coi đi ra đồng bởi vì sông Hồng.[8]. Lúc đăng vương, Lý Thái Tổ nhận định rằng "Hoa Lư trở thành hẹp, khu đất thấp", mong muốn dời đô về Đại La (nay là Hà Nội)[9]. Nhà vua đi ra chiếu rằng:

“

Xưa cơ mái ấm Thương cho tới vua Án Canh năm phen thiên đô, mái ấm Chu cho tới đời Thành Vương tía phen thiên đô, ko cần là bám theo ý riêng biệt, tuy nhiên là suy nghĩ cho tới muôn thuở sau. Nhà Đinh và Lê không tuân theo lối cũ của Thương, Chu, cứ nhằm kinh kì ở mãi điểm này, trẫm vô cùng nhức lòng. Duy với trở thành Đại La ở thân thích điểm trời khu đất, với thế long, hổ vững chắc, vị trí rộng lớn và phẳng phiu, khu đất cao tuy nhiên thông thoáng, rõ ràng là điểm phồn thịnh. Đã xét từng khu đất Việt, chỉ mất điểm ấy là thắng địa, là kinh kì của muôn thuở sau.

”
— Chiếu dời đô

Sử chép rằng những quan tiền đều tán đồng với mái ấm vua: "Bệ hạ vì như thế thiên hạ lập kế tiếp lâu dài, bên trên cho tới nghiệp đế được phát đạt rộng lớn lao, bên dưới cho tới dân bọn chúng được sầm uất giàu sang, điều lợi như vậy, ai dám ko theo".

Tháng 7 năm Thuận Thiên loại nhất (1010) thì cử sự dời đô. Khi thuyền mới nhất cho tới đậu ở bên dưới trở thành, thấy với con cái Long vàng xuất hiện, nhân thế mệnh danh là Thăng Long, ngay lập tức lập nhiều hoàng cung, nằm trong 13 sở, xây trở thành lũy, sửa lịch sự phủ khố; thăng châu Cổ Pháp, Tỉnh Bắc Ninh thực hiện phủ Thiên Đức. Thành Hoa Lư gọi là phủ Tràng An, vô phủ Thiên Đức lập 8 ngôi miếu, đều sở hữu lập bia biên chép công đức.

Chính trị[sửa | sửa mã nguồn]

Đồng xu vì thế Lý Thái Tổ phát triển (trên nằm trong, mặt mũi phải)
Bản trang bị Đại Việt thời mái ấm Lý. Đường chấm nhòa là biên cương nước nước ta ngày nay

Thời Lý Thái Tổ, Đại Tống và Đại Cồ Việt lưu giữ mối liên hệ tự do. Thái Tổ Lúc đăng vương sai Lương Nhậm Văn và Lê Tái Nghiêm lịch sự nước Tống nhằm kết hảo. Năm 1010, Tống Chân Tông phong Thái Tổ chức Giao Chỉ quận vương kiêm Tĩnh Hải quân Tiết chừng sứ, sau lại phong thực hiện Nam Bình vương vô năm 1017. Các nước láng giềng như Chiêm Thành và Chân Lạp cũng thông thường lịch sự triều cống, việc bang gửi gắm thời bấy giờ khá yên lặng trị. Tuy nhiên, năm 1020, Thái Tổ cần sai Lý Phật Mã tiến công Chiêm Thành. Đại Việt Sử ký Toàn thư và Đại Việt sử lược chép là quân Việt thắng; tuy vậy từ thời điểm năm này cho tới Lúc Lý Thái Tông chinh trị Chiêm Thành phen 2 năm 1044, sử sách ko ghi lại ngẫu nhiên một phen nào là sứ Chiêm lịch sự cống. Năm 1044, Lý Thái Tông với phát biểu với triều thần: "Tiên đế thất lạc cho tới hiện nay đã 16 năm rồi, tuy nhiên Chiêm Thành trước đó chưa từng sai một sứ fake nào là lịch sự cống".[10]

Lý Thái Tổ phân tách tổ quốc thực hiện 24 lộ và 2 phần kinh và trại, Hoan Châu và Ái Châu là trại, kể từ Thanh Hóa trở đi ra là kinh. Cương mục và Toàn thư chỉ ghi thương hiệu 12 lộ: Thiên Trường, Quốc Oai, Hải Đông, Kiến Xương, Hoàng Giang, Long Hưng, Bắc Giang, Trường Yên, Thanh Hóa, Diễn Châu, Khoái, Hồng. Theo Lãnh Nam nước ngoài đáp, Đại Việt thời Lý chia thành 4 phủ Đô Hộ, Đại Thông, Thanh Hóa, Phú Lương; 13 châu Vĩnh An, Vĩnh Thái, Vạn Xuân, Phong Đạo, Tỉnh Thái Bình, Thanh Hóa, Nghệ An, Già Phong, Trà Lô, Yên Phong, Tô, Mậu, Lạng; 3 trại là Hòa Ninh, Đại Án, Tân Yên[11].

Quan chế mái ấm Lý thừa kế mái ấm Tiền Lê, ban văn - võ với 9 phẩm, 3 chức thái sư, thái phó, thái bảo; 3 chức thiếu thốn sư, thiếu thốn phó, thiểu bảo; nằm trong thái úy, thiếu thốn úy và nội nước ngoài hành năng lượng điện đô tri sự, kiểm hiệu bình chương sự.[12] Ngoài quan tiền ngoài triều đình với những tri phủ và phán phủ thống trị một phủ và tri châu thống trị một châu. Hình như với những châu bậc bên dưới tuy nhiên người hàng đầu là thủ lĩnh.[13]

Năm 1013, triều đình ấn định đi ra 6 hạng thuế là: thuế ruộng, váy đầm, ao; thuế khu đất trồng dâu và kho bãi phù sa; thuế sản vật ở núi; thuế mắm muối bột lên đường Ải quan; thuế sừng tê liệt, ngà voi quý hiếm và mùi hương bên trên mạn núi xuống; thuế tre mộc trái cây.[14] Lúc mới nhất đăng vương, mái ấm vua miễn thuế cho tới dân vô 3 năm. Theo Ngô Thì Sĩ, mái ấm Lý cốt siêng nghề ngỗng nông cùng nước nhiều, vô 6 loại thuế chỉ thu 4, 2 hạng khoan thu.[15]

Quân sự[sửa | sửa mã nguồn]

Tháng hai năm Thuận Thiên loại nhì (1011), Lý Thái Tổ đem quân lên đường trị quân Cử Long ở Ái Châu, bắt người đứng đầu giải về. Tháng 10/1013, ông thân hành tiến công quân Man ở châu Vị Long, lại thắng trận.

Năm 1012, Lý Thái Tổ bình ấn định Diễn Châu, vốn liếng vẫn tồn tại ở trong tay Lê Long Tung mái ấm Tiền Lê. Khi cho tới Vũng Biện thì trời tối đen giòn, bão sấm rất rộng. Thấy vậy, ông nhen mùi hương và khấn trời: "Tôi là kẻ không nhiều đức, lấn phía trên dân, thom thóp nơm nớp kinh khủng như chuẩn bị rơi xuống vực thâm thúy, không đủ can đảm cậy binh uy tuy nhiên lên đường tiến công dẹp càn bậy. Chỉ vì như thế người Diễn Châu không tuân theo giáo hóa, ngu bạo thực hiện càn, tàn ngược bọn chúng dân, tội ác ông xã hóa học, ko thể miễn thứ. Còn trong lúc tiến công nhau, hoặc làm thịt oan kẻ trung hiếu, hoặc kinh khủng lầm kẻ thánh thiện lộc, cho tới nỗi hoàng thiên nổi nóng cần tỏ cho thấy thêm tội ác, dẫu gặp gỡ tổn kinh khủng cũng không đủ can đảm ân oán trách móc. Đến như sáu quân thì tội lỗi rất có thể dung loại, van lòng trời soi xét". Sau Lúc khấn, trời khu đất quang quẻ quay về.[16]

Năm ấy, người Đại Lý (đời vua Đoàn Tố Liêm) lấn lịch sự vượt lên trước biên cương Đại Cồ Việt, cho tới bến Kim Hoa và châu Vị Long nhằm kinh doanh. Thái Tổ sai quân bắt được người Đại Lý và rộng lớn 1 vạn con cái ngựa.[17]

Mùa tấp nập, mon 10, năm 1013 châu Vị Long phản lại nước Đại Cồ Việt, hùa bám theo người Đại Lý (đời vua Đoàn Tố Liêm). Vua Lý Thái Tổ đem quân tiến công, thủ lĩnh là Hà Án Tuấn kinh khủng, rước trang bị đảng trốn vô rừng núi.[17]

Năm 1014, vua Đại Lý là Đoàn Tố Liêm sai nhì tướng tá Dương Trường Huệ, Đoàn Kính Chí rước trăng tròn vạn quân tiến công nước Đại Cồ Việt. Quân Đại Lý tiến bộ lên đóng góp ở bến Kim Hoa, dũng trại Ngũ Hoa. Sau Lúc châu mục châu Bình Lâm là Hoàng Ân Vinh thông tin, Lý Thái Tổ sai Dực Thánh vương vãi tiến công bến Kim Hoa. Quân Đại Cồ Việt quấy tan quân Đại Lý, "chém vạn đầu giặc, bắt được quân sĩ và ngựa nhiều vô số" (nguyên văn vô Đại Việt sử lược). Sau thành công, Lý Thái Tổ hạ mệnh lệnh cho tới viên nước ngoài thầy thuốc Phùng Chân, Lý Hạc đem 100 ngựa chiến của Đại Lý biếu tặng vua Tống Chân Tông. Triều đình Tống đối đãi những sứ thần Đại Cồ Việt vô cùng hậu. Cùng năm cơ, Thái Tổ thay đổi phủ Ứng Thiên thực hiện Nam Kinh.[18]

Tháng 12 năm Canh Thân (1020), Lý Thái Tổ sai Khai Thiên vương vãi Lý Phật Mã và Đào Thạc Phụ rước quân lên đường tiến công Chiêm Thành ở trại Ba Chính, trực tiếp cho tới núi Long Tỵ (nay nằm trong thị trấn Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình), chém được tướng tá Chiêm là Ba Linh bên trên trận, người Chiêm bị tiêu diệt cho tới vượt lên trước nửa.[17]

Tháng 12 năm 1021, thổ dân Đại Nguyên Lịch - một sắc dân Mán trú ngụ thân thích trại Như Hồng và trấn Triều Dương (Đại Tống) - lịch sự tiến công phá huỷ biên ải Đại Cồ Việt-Đại Tống.[19] Lý Thái Tổ đi ra mệnh lệnh cho tới Dực Thánh vương vãi tiến công dẹp Đại Nguyên Lịch, quân tiến công cho tới châu Như Hồng vô khu đất Tống (đời vua Tống Chân Tông), nhen kho báu, bắt nhiều dân và gia súc rồi kéo về. Sử gia Trung Quốc gốc Việt Lê Tắc đang được thuật lại vấn đề này vô sách An Nam chí lược rằng:[17]

"Tháng 12, Chuyển vận sứ Quảng Tây Cao Huệ Liên dưng thơ phát biểu Giao Châu vô cướp trại Như Hồng nằm trong châu Khâm, bắt người và thú vật thật nhiều. Vua Tống Chân Tông xuống chiếu khiến cho Cao Huệ Liên tư điệp văn cho tới Giao Châu và sai sứ bám theo đề nghị lại. Nguyên trước đó với dân Mường là Trương Phố, lánh tội chạy cho tới đầu ngụ, quan tiền thống trị Khâm Châu là Mục Trọng vời vô, tiếp cận nửa đàng lại ngăn ko cho tới vô. Đô Tuần Kiểm Tàng Tự bèn khiến cho trại Như Hồng khao đãi trâu rượu. Giao Châu dò xét hiểu rằng việc ấy, bèn nhân xua đuổi bắt dân Mường, tiến công cướp luôn luôn trại Như Hồng. Vua Tống Chân Tông xuống chiếu thư bảo những châu kể từ ni ko được dụ vời quân man rợ và khao đãi yến tiệc, cho tới đỗi sinh sự."

Năm 1024, Lý Thái Tổ sai Thái tử Lý Phật Mã rước quân tiến công châu Phong Luân, còn Khai Quốc vương vãi thì tiến công châu Đô Kim. Cùng năm cơ, mái ấm vua tu sửa trở thành Thăng Long.[17][20]

Năm 1028, Thái tử lại được mệnh lệnh tiến công châu Thất Nguyên, Đông Chinh vương vãi cũng lên đường tiến công châu Văn.[21]

Xem thêm: lệnh phi là ai

Tôn giáo[sửa | sửa mã nguồn]

Tượng thờ vua Lý Thái Tổ ở miếu Kiến Sơ, Gia Lâm, Hà Nội Thủ Đô.

Lý Thái Tổ xuất thân thích kể từ miếu chiền, sau khoản thời gian đăng vương vô cùng trọng đãi giới tăng lữ. Vào năm 1010, sau khoản thời gian đang được dời đô kể từ Hoa Lư về Thăng Long, việc thứ nhất ông thực hiện là ngay lập tức xuất đi ra 2 vạn quan tiền nhằm thực hiện miếu ở phủ Thiên Đức (tức Cổ Pháp).[22]

Tháng 12 năm Canh Tuất (năm 1010 dương lịch), Lý Thái Tổ sai sứ lịch sự nước Tống nhằm thỉnh tầm cỡ Phật giáo. Tống Chân Tông chấp thuận đồng ý, trao cho tới vua Lý kinh Địa Tạng cùng theo với chữ ngự cây bút vì thế chủ yếu tay vua Tống ghi chép.[23]

Cùng năm, sau khoản thời gian và đã được xây đắp Hoàng trở thành, ông lại miếu ngự Hưng Thiên và tinh ma lâu Ngũ Phượng. Ngoài trở thành về phía phái mạnh dựng miếu Thắng Nghiêm.

Tháng 6 năm Mậu Ngọ (1018), Lý Thái Tổ lại sai viên nước ngoài thầy thuốc Nguyễn Đạo Thanh và Phạm Hạc lịch sự nước Đại Tống thỉnh Tam tạng kinh đưa về nhằm vô kho Đại Hưng.[24][25]

Tháng 9 năm Giáp Tý (1024), Thái Tổ sai dựng miếu Chân Giáo vô nội đô Thăng Long, nhằm nhà vua tới lui nghe kinh pháp.[26]

Về việc này, Lê Văn Hưu nhận xét: ...Lý Thái Tổ đăng vương vừa được hai năm, tông miếu ko dựng, đàn xã tắc ko lập tuy nhiên trước đang được dựng tám miếu ở phủ Thiên Đức, lại trùng tu miếu quán ở những lộ và chừng cho tới thực hiện tăng rộng lớn ngàn đứa ở Kinh sư, thế thì chi phí phí của nả mức độ lực vô việc thổ mộc ko biết chừng nào là tuy nhiên kể.

Qua đời[sửa | sửa mã nguồn]

Theo Đại Việt sử lược, năm 1028 (tức năm Thuận Thiên loại 19), sức mạnh Lý Thái Tổ dường như không được đảm bảo chất lượng, thông thường xuyên nhức yếu hèn. Ngày 31 mon 3 năm ấy, Thái Tổ tạ thế ở năng lượng điện Long An, ở ngôi 19 năm, tận hưởng lâu 54 tuổi tác.

Khi Lý Thái Tổ mới đây đời, việc tế táng lại ko hoàn thành, thì tía vương vãi gia Vũ Đức vương vãi, Đông Chinh vương vãi và Dực Thánh vương vãi nằm trong quân sĩ bao vây trở thành, nhằm mục tiêu mục tiêu cướp ngôi Thái tử Lý Phật Mã[25]. Thái tử rước quân vô trở thành, quyết một trận với 3 vương vãi.

Khi quân của Thái tử và quân những vương vãi đối trận, thì Võ vệ tướng tá quân Lê Phụng Hiểu rút gươm đi ra chỉ vô Vũ Đức vương vãi tuy nhiên bảo rằng: "Các người dòm nom ngôi cao, Lúc dễ dàng tự động quân, bên trên quên ơn tiên vương, bên dưới trái khoáy nghĩa tôi con cái, vậy Phụng Hiểu van dưng nhát gươm này!". Nói xong xuôi chạy xông vô chém Vũ Đức vương vãi ở trận chi phí. Quân những vương vãi nhìn thấy kinh khủng nên quăng quật chạy cả. Dực Thánh vương vãi và Đông Chinh vương vãi cũng cần chạy trốn, về sau van đi ra sản phẩm, được buông tha cả. Thái tử Lý Phật Mã lên nối ngôi, tức là Lý Thái Tông.

Lý Thái Tông kế tiếp vị, táng Lý Công Uẩn ở Thọ Lăng, phủ Thiên Đức, truy tôn miếu hiệu là Thái Tổ, thụy hiệu là Thần Vũ Hoàng đế.

Gia đình[sửa | sửa mã nguồn]

  • Cha: Hiển Khánh vương.
  • Mẹ: Minh Đức Thái hậu Phạm Thị Ngà.
  • Anh em:
  1. Dực Thánh vương vãi, với sách ghi là nam nhi.[27]
  • Hậu phi: Thái Tổ lập 9 nương nương, vô cơ với một số trong những người được sử ghi danh hiệu:[28]
  1. Lập Giáo hoàng hậu: sử chép là bà xã cả, bám theo dã sử thương hiệu húy là Lê Thị Phất Ngân, con cái của Lê Hoàn, là u của Thái tử Lý Phật Mã.[29][cần dẫn nguồn] Sau được Lý Thái Tông phong Linh Hiển Hoàng thái hậu.
  2. Ái Vân phu nhân Chu thị
  3. Tá Quốc Phu nhân
  4. Lập Nguyên Phu nhân

Còn lại đều ko rõ ràng thương hiệu họ.

  • Con cái: Ít nhất 7 hoàng tử, 13 công chúa.
  1. Khai Thiên vương vãi Lý Phật Mã, năm 1009 phong Hoàng hoàng thái tử. Mẹ là Linh Hiển Hoàng thái hậu.
  2. Khai Quốc vương vãi Lý Bồ, phong năm 1013, ở phủ Trường Yên.
  3. Đông Chinh vương vãi Lý Lực, phong năm 1018.
  4. Vũ Đức vương vãi, ko rõ ràng thân thích thế, bám theo ý kiến của Trần Trọng Kim là con cái Lý Thái Tổ.
  5. Uy Minh hầu Lý Nhật Quang, còn mang tên Lý Hoảng. Theo Việt năng lượng điện u linh tập, u là Linh Hiển Hoàng thái hậu.
  6. Công chúa An Quốc, gả cho tới Đào Cam Mộc.
  7. Lĩnh Nam Công chúa (Lý hướng dẫn Hòa), gả cho tới Thân Thừa Quý

Nhận định[sửa | sửa mã nguồn]

Tượng Lý Thái Tổ và Lý Thái Tông ở thông thường Lý Bát Đế.

Sử gia Lê Văn Hưu bình vô Đại Việt sử ký:

“

Lý Thái Tổ đăng vương vừa được hai năm, tông miếu ko dựng, đàn xã tắc ko lập tuy nhiên trước đang được dựng tám miếu ở phủ Thiên Đức, lại trùng tu miếu quán ở những lộ và chừng cho tới thực hiện tăng rộng lớn ngàn đứa ở kinh sư, thế thì chi phí phí của nả mức độ lực vô việc thổ mộc ko biết chừng nào là tuy nhiên kể. Của ko cần là trời mưa xuống, mức độ ko cần là thần thực hiện thay cho, há chẳng cần là vét ngày tiết mỡ của dân ư? Vét ngày tiết mỡ của dân rất có thể gọi là thao tác làm việc phúc chăng? Bậc vua sáng sủa nghiệp, tự động bản thân cần thiết kiệm, còn nơm nớp cho tới con cái con cháu xa vời xỉ quá lười biếng, thế tuy nhiên Thái Tổ nhằm luật lệ lại như vậy, chả trách móc đời sau xây tháp cao ngất trời, dựng cột miếu đá, năng lượng điện thờ Phật, long lanh rộng lớn cung vua. Rồi người bên dưới làm theo, với kẻ diệt thân thích thể, thay đổi lối đem, quăng quật sản nghiệp, trốn thân thích quí, dân bọn chúng vượt lên trước nửa thực hiện sư sãi, nội địa ở đâu cũng miếu chiền, xuất xứ há chẳng cần kể từ đấy?

”
— Sách này không thể, dẫn lại bám theo Đại Việt sử ký toàn thư
“

Có người hỏi: Lê Đại Hành với Lý Thái Tổ ai hơn? Thưa rằng: Kể về mặt mũi trừ dẹp lừa lọc vô, quấy tan giặc ngoài, thực hiện mạnh nước Việt tớ, đi ra oách với những người Tống thì Lý Thái Tổ ko bởi vì Lê Đại Hành với công trạng gian nan rộng lớn. Nhưng về mặt mũi tỏ rõ ràng ân uy, lòng người tôn vinh, tận hưởng nước lâu lâu năm, nhằm phúc cho tới con cái con cháu thì Lê Đại Hành ko bởi vì Lý Thái Tổ nơm nớp tính lâu dài ra hơn nữa. Thế thì Lý Thái Tổ rộng lớn ư? Đáp: Hơn thì ko biết, chỉ thấy đức của mình Lý dày rộng lớn bọn họ Lê, vì như thế vậy cho nên phát biểu bám theo bọn họ Lý.

”
— Sách này không thể, dẫn lại bám theo Đại Việt sử ký toàn thư[30]

Sử thần Ngô Sĩ Liên biên soạn cỗ Đại Việt sử ký toàn thư bình rằng:

“

Lý Thái Tổ nổi lên, trời cởi điềm tốt xuất hiện ở vết cây sét tiến công. Có đức vớ với ngôi, bởi vì lòng người bám theo về, lại vừa vặn sau khoản thời gian Ngọa Triều hoang phí dâm bạo ngược tuy nhiên vua thì vốn liếng phổ biến khoan nhân, trời thông thường dò xét mái ấm cho tới dân, dân bám theo về người dân có đức, nếu như quăng quật vua thì còn biết bám theo ai! Xem việc vua nhận mệnh thâm thúy lặng lẽ, dời đô yên lặng nước, lòng nhân thương dân, lòng trở thành cảm trời, nằm trong là tiến công dẹp phản loàn, Nam Bắc thông hiếu, thiên hạ bình yên lặng, truyền ngôi lâu lăm, rất có thể thấy là với mưu cơ lược của bậc đế vương vãi. Duy với việc thương yêu đạo Phật, đạo Lão là nơi thông thường.

”
— Đại Việt sử ký toàn thư

Sử thần Lê Tung, người sáng tác bài xích Đại Việt thông giám tổng luận thì nhận xét:[31]

“

Lý Thái Tổ nhân Ngọa Triều thất đức, hiệp điềm đảm bảo chất lượng sét tiến công trở thành chữ, ứng mệnh trời, thuận lòng người, quá thời cởi vận; với đại chừng khoan nhân, với quy tế bào xa vời rộng lớn, dời đô ấn định vạc, kính trời yêu thương dân, tô ruộng với mệnh lệnh buông tha, phú dịch với cường độ. Bắc Nam thông hiếu, thiên hạ bình yên lặng. Song thánh học tập chẳng nghe, nho phong ko thịnh, tăng ni lúc lắc nửa dân lừa lọc, miếu chiền dựng tràn thiên hạ, ko cần là đạo sáng sủa nghiệp truyền dòng sản phẩm vậy.

”
— Lê Tung

Khâm ấn định Việt sử Thông giám cương mục nhận định:

“

Nhà Lý được nước, cũng ko cần chính đạo cho tới lắm, tuy nhiên đương buổi Lê Ngọa Triều, lòng người rời khỏi tan, sinh dân vô mái ấm, ko về với Công Uẩn còn biết bám theo ai?

”
— Khâm ấn định Việt sử Thông giám cương mục[32]

Lời của sử thần chép vô sách Việt sử chi phí án:

“

Vua Lý Thái Tổ phát triển nhờ cửa ngõ Phật, Khánh Vân nuôi rộng lớn, Vạn Hạnh giáo dục, thuyết nhân trái khoáy ngấm sâu ở trong tâm địa, vì vậy Lúc mới nhất loài kiến quốc, đang được tạo ra nhiều miếu, cung cấp năng lượng điện chừng tăng bọn chúng, mong muốn trả cả trái đất vô nước Phật, bất luận thánh thiện ngu mong muốn cho tới qui Phật, cho tới đời sau Nhà Lý mới nhất khởi đăng vương miếu cao sát mây, lập nên cột miếu bằng đá tạc cao vót, lấy sự thờ Phật thao tác làm việc thông thường cần với của một nước (lập rộng lớn 300 ngôi miếu, đúc trái khoáy chuông nặng nề cho tới một vạn nhì ngàn cân nặng đồng). Khi khánh trở thành miếu thì cởi hội, xá những tội nhân; một mái ấm sư tự động thiêu tuy nhiên cũng tạ ơn Phật, bụt đâm chồi ở miếu Pháp Vân tuy nhiên lập nên miếu tự động lừa lọc bản thân và lừa lọc cho tới người không giống, xấp xỉ như điên như ngớ ngẩn, làm cho thuật ảo của sư Đại Điên dám hoành hành ở vô cung vua, lặn bầu của Nguyễn Bông đầu bầu thực hiện con cái quá tự động của nước; cho tới nỗi vua Huệ Tôn quăng quật nước cho tới đàn bà nhỏ tuy nhiên xuống tóc đầu Phật; vì như thế mái ấm sư tuy nhiên hưng quốc, lại vì như thế mái ấm sư tuy nhiên thoát nước, Phật cũng ko rước chén nước công đức tuy nhiên chừng cho tới vua cùng nước được, hợp lý bên trên vì như thế vua Thái Tổ, vì vậy cho tới nỗi thế?

”
— Việt sử chi phí án[33]

Theo K.W Taylor:

“

Lý Công Uẩn, một người được nâng đầu bởi vì những quyền năng tu viện rõ nét đang được tương khắc và chế ngự trung tâm văn hóa truyền thống và hành chính thượng cổ bên trên đồng bởi vì sông Hồng, phất lên kể từ Hoa Lư và phát triển thành vị lãnh đạo thị vệ hoàng cung và, vô năm 1009, sau sự kể từ trần của những người kế tiếp ngôi cũng chính là nam nhi thất nhân tâm của Lê Hoàn, và đã được lập thực hiện vua với việc tán thành của người xem. Lý Công Uẩn (được ghi nhớ cho tới sau khoản thời gian thất lạc với miếu hiệu Lý Thái Tổ) đang được kể từ quăng quật Hoa Lư và bịa đặt kinh kì của ông bên trên trung tâm hành chủ yếu cũ kể từ thời thuộc về mái ấm Đường (Hà Nội ngày nay), bịa đặt lại thương hiệu là Thăng Long.

”
— K. W. Taylor

Các dự án công trình gắn sát với thương hiệu tuổi tác của Lý Thái Tổ/Lý Công Uẩn[sửa | sửa mã nguồn]

Lý Thái Tổ và những vị vua mái ấm Lý được thờ ở thông thường Đô, phường Đình Bảng, thị xã Từ Sơn, tỉnh Tỉnh Bắc Ninh, điểm đó là quê nhà trong phòng Lý. Gần thông thường Đô là lăng tẩm những nhà vua mái ấm Lý ở rải rác rưởi bên trên địa phận phường Đình Bảng.

Có một ngôi thông thường thờ riêng biệt vua Lý Thái Tổ, nương nương Lê Thị Phất Ngân và Lý Thái Tông được xây đắp vì thế Hà Nội Thủ Đô kết phù hợp với Tỉnh Ninh Bình là Đền Vua Lý Thái Tổ bên trên Khu di tích lịch sử Cố đô Hoa Lư. Tại điểm động Hoa Lư – quê nhà của Thái hậu Dương Vân Nga và cũng chính là địa thế căn cứ ban sơ của Đinh Sở Lĩnh với những di tích lịch sử đình Ngọc Nhị, đình Viến thờ vua Đinh và Thái hậu cũng có thể có bài xích vị phối thờ Hoàng hậu Lê Thị Phất Ngân và Lý Thái Tổ với giai thoại nhì người từng về viếng thăm điểm này.

Nhiều khu vực lấy thương hiệu ông bịa đặt cho những mặt phố và ngôi trường học tập như: đàng Lý Thái Tổ ở những trở thành phố: Tỉnh Bắc Ninh, Hà Nội Thủ Đô, Huế, Tỉnh Ninh Bình, Tỉnh Thái Bình, Vĩnh Yên, TP. Đà Nẵng, Long Xuyên, Thành phố Sài Gòn,... hoặc đàng Lý Công Uẩn ở những trở thành phố: Tỉnh Lào Cai, Cao Lãnh, Mỹ Tho, Móng Cái,...

Xem thêm: nguyễn thục anh bệnh viện hạnh phúc là ai

Hà Nội và Tỉnh Bắc Ninh là 2 tượng đài và đã được xây đắp nhằm tưởng niệm cho tới ông.

Năm 2004, một tượng đài Lý Thái Tổ được xây đắp bên trên trục đ­ường Đinh Tiên Hoàng nằm trong điểm rừng hoa Chí Linh, Hồ Hoàn Kiếm, Hà Nội Thủ Đô bám theo kiểu trong phòng chạm trổ Vi Thị Hoa, bằng đồng nguyên khối (nặng 14T, cao 3,3 m) nằm trong dạng dự án công trình kính chào kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long – Hà Nội Thủ Đô.[34] Bà Vi Thị Hoa cho thấy thêm là ko tài giỏi liệu vật thể nào là về khuôn mặt mũi, âu phục của Lý Thái Tổ và nói: "Chúng tôi sáng sủa tác mang ý nghĩa ước lệ".

Tháng 8 năm 2011, cái tàu hộ vệ có tên lửa lớp Gepard 3.9 (Project 11661E) loại nhì của Hải quân Nhân dân nước ta – HQ012 – được mệnh danh Lý Thái Tổ.

Trong văn hoá đại chúng[sửa | sửa mã nguồn]

Năm Tác phẩm Diễn viên
2010 Khát vọng Thăng Long Quách Ngọc Ngoan
Về khu đất Thăng Long Lý Hùng
Huyền sử thiên đô Công Dũng
2011 Lý Công Uẩn: Đường cho tới trở thành Thăng Long Phạm Tiến Lộc
Lưu Tiến Đạt

Tham khảo[sửa | sửa mã nguồn]

Wikimedia Commons nhận thêm hình hình ảnh và phương tiện đi lại truyền đạt về Lý Thái Tổ.
  • Khâm ấn định Việt sử Thông giám Cương mục Chính biên Quyển loại I Lưu trữ 2009-03-31 bên trên Wayback Machine
  • ĐVSKTT quyển II - Kỷ Nhà Lý
  • Việt Nam sử lược, Chương IV: Nhà Lý (1010 - 1225) Lưu trữ 2009-07-18 bên trên Wayback Machine, người sáng tác Trần Trọng Kim.
  • Đại Việt Sử ký Toàn thư, Kỷ mái ấm Lý
  • Đại Việt sử lược, quyển nhị: vua Thái Tổ[liên kết hỏng]
  • Ngô Thì Sĩ (2011), Đại Việt sử ký chi phí biên, Nhà Xuất phiên bản Văn hóa tin tức.
  • Đất nước nước ta qua loa những đời, Đào Duy Anh, Nhà Xuất phiên bản Hồng Đức, năm nhâm thìn.
  • Việt sử chi phí án, Nhà Xuất phiên bản Văn Sử, 1991.
  • Lịch triều hiến chương loại chí, luyện 1, luyện 2, Nhà Xuất phiên bản giáo dục và đào tạo, 2012.
  • Việt Nam sử lược, Trần Trọng Kim, Sở giáo dục và đào tạo Trung tâm Học liệu xuất phiên bản.

Chú thích[sửa | sửa mã nguồn]

  1. ^ Đại Việt sử ký toàn thư, Kỷ Nhà Lê. Ngọa Triều Hoàng Đế.
  2. ^ Đại Việt sử ký toàn thư, Nhà Xuất phiên bản Khoa học tập Xã hội Hà Nội Thủ Đô, 1992, Kỷ mái ấm Lý.
  3. ^ NGỌC PHẢ CÁC VUA TRIỀU LÊ, Trần dựa Chí, đăng bên trên Báo Hán Nôm của VIỆN NGHIÊN CỨU HÁN NÔM - VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM, năm 2010.
  4. ^ Đại Việt sử ký toàn thư, Nhà Xuất phiên bản Khoa học tập xã hội, 1993, Kỷ Nhà Lê.
  5. ^ An Nam chí lược: Năm Đại Trung Tường Phù loại 3, Chí Trung (tức Long Đĩnh) thất lạc, con cái còn nhỏ, em là Minh Đề, Minh Sưởng giành giật ngôi. Công Uẩn xua đuổi và làm thịt lên đường, tự động lĩnh việc Giao Châu, xưng là An Nam Tĩnh Hải quân quyền Lưu hậu.
  6. ^ Việt sử chi phí án, Nhà Xuất phiên bản Văn Sử, 1991, Khai Minh Vương.
  7. ^ Ngô Thì Sĩ, sách đang được dẫn, tr. 223.
  8. ^ K. W. Taylor, Looking Behind The Vietnamese Annals, Lý Phật Mã (1028-54) and Lý Nhật Tôn (1054-72) In The Việt Sử Lược and The Toàn Thư, The Vietnam Forum, A Review of Vietnamese Culture and Society, Yale Center For international and Area Studies, no. 7, Winter-Spring 1986, những trang 47-68.
  9. ^ Đất nước nước ta qua loa những đời, Nhà Xuất phiên bản Hồng Đức, năm nhâm thìn, trang 141.
  10. ^ Đại Việt Sử ký Toàn thư, 1993, trang 99.
  11. ^ Đất nước nước ta qua loa những đời, Nhà Xuất phiên bản Hồng Đức, trang 141.
  12. ^ Lịch triều hiến chương loại chí, luyện 1, Nhà Xuất phiên bản giáo dục và đào tạo, 2012, trang 528.
  13. ^ Đất nước nước ta qua loa những đời, Nhà Xuất phiên bản Hồng Đức, trang 145.
  14. ^ Việt sử chi phí án, Nhà Xuất phiên bản Văn Sử, 1991, Thái Tổ ngọc hoàng, trang 43.
  15. ^ Việt sử chi phí án, Kỷ Nhà Lý, Thái Tổ ngọc hoàng, Nhà Xuất phiên bản Văn Sử, 1991.
  16. ^ Đại Việt sử ký toàn thư.
  17. ^ a b c d e Đại Việt sử ký toàn thư, Nhà Xuất phiên bản Khoa học tập Xã hội Hà Nội Thủ Đô, 1993, Kỷ Nhà Lý, Thái Tổ ngọc hoàng.
  18. ^ Đại Việt Sử ký Toàn thư, 1993, trang 83.
  19. ^ Khâm ấn định Việt sử Thông giám Cương mục, 1998, trang 112.
  20. ^ Đại Việt sử lược, Quyển nhị: Vua Thái Tổ, trang 38.
  21. ^ Đại Việt sử lược: Quyển nhị: Vua Thái Tổ[liên kết hỏng]
  22. ^ ĐVSKTT: Mùa thu, mon 7, 1010, xuống chiếu trị chi phí kho 2 vạn quan tiền, mướn công nhân thực hiện miếu ở phủ Thiên Đức, toàn bộ tám sở, đều dựng bia ghi công.
  23. ^ Lê Tắc, An Nam chí lược, 1961, trang 101.
  24. ^ Khâm ấn định Việt sử Thông giám Cương mục, 1998, trang 111.
  25. ^ a b “Việt Nam sử lược, Chương IV: Nhà Lý (1010 - 1225)”. Bản gốc tàng trữ ngày 18 mon 7 năm 2009. Truy cập ngày 2 mon 3 năm 2010.
  26. ^ Đại Việt Sử ký Toàn thư, 1993, trang 86.
  27. ^ ĐVSKTT ghi: Soát lại việc Lý Công Uẩn phong tước đoạt ghi bên trên phía trên, ngờ Toàn thư chép sót về người được phong là Dực Thánh vương vãi. Đại Việt sử lược (q.2, tờ 2b) ghi vua phong "cho anh thực hiện Vũ Uy vơng, phong cho tới em thực hiện Dực Thánh vương". Cương mục (CB2, 8a) ko thấy dẫn Đại Việt sử lược, tuy nhiên dẫn Nam Thiên trung nghĩa lục (của Phạm Phi Kiến) phát biểu Dực Thánh Vương là con cái loại của Lý Thái Tổ. Phối thích hợp cả Toàn thư ghi bên trên đó là Đại Việt sử lược, ngờ Cương mục chú sai sót.
  28. ^ Lý Thái Tổ với đến… 9 bà Hoàng hậu Lưu trữ 2011-06-11 bên trên Wayback Machine, PV - Báo Phụ phái nữ, ngày 06/06/2011.
  29. ^ Bí ẩn người bà xã được Lý Công Uẩn đối đãi quánh biệt
  30. ^ Đại Việt Sử ký Toàn thư, Bản kỷ, Kỷ mái ấm Lê, Đại Hành Hoàng đế
  31. ^ Lê Tung. Việt giám thông khảo tổng luận. Hội hướng dẫn tồn di tích chữ Nôm. tr. 10b-11a.
  32. ^ Khâm ấn định Việt sử Thông giám Cương mục, Chính biên, quyển II
  33. ^ Việt sử chi phí án, Nhà Xuất phiên bản Văn Sử, 1991, Kỷ Nhà Lý, Thái Tổ ngọc hoàng.
  34. ^ Khó khởi công xây đắp tượng đài Lý Thái Tổ vô cơ hội 10/10

Liên kết ngoài[sửa | sửa mã nguồn]

  • Lý Thái Tổ bên trên Từ điển bách khoa Việt Nam
  • Ly Thai To (Vietnamese emperor) bên trên Encyclopædia Britannica (tiếng Anh)
  • Lễ thắp hương Vua Lý Thái Tổ vô tối gửi gắm quá Việt Chiến, báo Thanh Niên 12:17 AM - 06/02/2010 lưu 7/2/2010
  • Khởi công xây đắp tượng đài Lý Thái Tổ Việt Anh. Vnexpress. 17/8/2004 | 09:08 GMT+7